تا دیگری برای من میاندیشد، من، بنده وعبد اوهستم. تا اندیشه دیگری، جای اندیشیدن مرا میگیرد، من، به عقیم بودن خود، گواهی میدهم و با اندیشه دیگری، عقیم بودن خودرا میپوشانم. تا اندیشه دیگری، مرا روشن میکند، بیان آنست که « آتش جان من »، خاموش شده ومُرده است. تامن با این « روشنائی وامی »، روشنگرجامعه میشوم، جامعه را، روشن نمیکنم، بلکه با این روشنائی، آتشِ جان مردم را میکـُشم، تا آنکه این روشنائی وامی مرا بپذیرند. خدای ایران، روشنگری نمیکرد، و روشنی به کسی وملتی، قرض نمیداد تا آتش جان آنهارا بمیراند، بلکه افتخار خودرا این میدانست، که آتش جان انسانهارا بیفروزد، تا همه انسانها ازآتش جان خودشان، روشن شوند. خودشان، سرچشمه روشنی وبینش گردند، تا خرد انسانها، شعله وتابش آتش جان انسانها باشد. روشنائی که ازآتش جان خود انسانها برنخاسته باشد، نشان عقیم ونازابودن آنهاست و آنها که عـقیمند، عبد وبنده میشوند. فکری روشن است که، ازآتش جان خود انسان، افروخته شده باشد. فکری روشنست که جان خود انسان، آنرا آفریده باشد. این مَـنیدن یا اندیشیدنست که با آن، انسان، « من » و سرفراز و آزاد میگردد.

( http://www.jamali.info/chashniha )

فجر اندیشه آزادی وپیشرفت، باشک به این اصل دمید، که بقاء و دوام حکومت، در ایمان به « یک مرجعیت دینی وسیاسی » است، و یقین به این اصل، پیدایش یافت که آفرینش مدنیت وپیشرفت، پیایند هماندیشی و همکاری و همآفرینی انسانها در اجتماعست. از این رو ایمان به یک مرجعیت دینی و سیاسی، برترین مانع استقرار آزادی وپیشرفت شمرده شد. با این عشق شعله کشنده آزادی وپیشرفت، به نفی هرگونه حقیقت از دین وخدا، پرداخت، ولی این، درست کاری نادرست بود. ازاینرو در جنبش دینی، که بلافاصله برضد فلسفه روشنگری برخاست، کوشیدند همه حقایق علمی و فلسفی را درخود دین بیابند یا جاسازی کنند. واکنش یک غلط، غلطی دیگرشد. آنچه را اغراق روشنگری زدود، اغراق دینی، افزود. از آنجا که در ایران، جنبش روشنگری، به علت فقدان فلاسفه ای که از فرهنگ خود ایران مایه گرفته باشند، ناقص وبی مایه وبسیارسطحی بود، جنبش دینی ضد روشنگری، توانست به آسانی آنرا عقب براند و شکست بدهد. ولی اندیشه آزادیخواهی و سرفرازی انسان، که در ادبیات ایران نهفته و باجان انسانها، سرشته شده است، سیمرغیست که ازنو ازخاکسترش، زبانه میکشد، و این مبارزه « روشنگری » و « ضد روشنگری » بارها در آینده، تکرارخواهدشد، تا زمانیکه، روان و ضمیر عوام را به جنبش آورد و خودرا ازبار تقلید ازمراجع دینی و سیاسی، که سرمایه ذلت وخواری انسان ونابود سازنده « ارج انسانی» است، برهاند.

( http://www.jamali.info/chashniha )

شعـر، درفضائی و زمانی نیرو میگیرد ودلها وروانها وعواطف را می رباید که جاذبه دین برروانها وعواطف ژرف انسانی میکاهد وسست میشود و دین، تبدیل به عادات یکنواخت وملال آورمیگردد. از این رو پیدایش شعرای بزرگ درجامعه، و بقای آنها ومحبوبیت آنها درجامعه، به خودی خود نشان آنست که دین، دیگر نیازهای ظریف ومردمی وعاطفی جامعه را برنمی آورد، و درست لطافت وظرافت بی نظیرشعر، درگسترش طیف ارزشهای اخلاقی ومعنای زندگی، گستره خالی روان وضمیر را پرمیکند. گستره ای که دین، ملک انحصاری خود میشمرد، بی سروصدا وبی کاربرد خشونت ودرشتی، ازشعر، فتح کرده میشود. شعر، وبه ویژه غزل، « من وعلویت من » را درانسان که گرانیگاه تفکراست، دوباره برضد دین وشریعت، بسیج میسازد. از این رو باید این پیروزی شعر را در پس راندن دین، و تلطیف احساسات وعلویت انسان، شناخت. آنچه را شعرای بزرگ ایران، برای قیام انسانیت ولطافت اخلاقی ومدارائی وانساندوستی وسرفرازی انسان، دربرابر بدویت وخشونت شریعت، و ایجاد دشمنی میان کافروموءمن وپاره کردن اجتماع کرده اند، تا کنون شناخته نشده است. درتحقیقاتِ ارزشمند، بایستی این تمایز ژرف افکارآنها، ازمتون دینی وشریعتی، بازشکافته و برجسته ساخته شود، تاراه به سوی آزادی اندیشه و آفرینش اخلاقی برتر در جامعه گشوده شود.

( http://www.jamali.info/chashniha )

تنهاراه رحمانی ساختن اسلام، آنست که نویسندگان واندیشمندان، آزادی داشته باشند که « قرآن » را آشکارا نقد کنند، وانتقادات خودرا به اجتماع عرضه کنند. با آگاهی مردم از این انتقاداتست که راه رحمانی ساختن اسلام گشوده میشود. مردم با شناختن چهره های غضبناک الله است که اکراه خودرا از آن آشکارمیسازند، و زیرفشار اجتماع، آخوندها، ضرورت کشف جلوه های رحمت الله را درقرآن درمی یابند. این آخوندها وفقها و علماءدین هستند که باید در آغازخود، پیکریابی « رحمت الله » گردند و دریابند که زمان آنست که دست از پیکریابی چهره غضب الله بکشند. آنگاه که آخوندها، چاره ای جزآن نداشتند که جلوه رحمت الله باشند، به آسانی خود، رحمت الله را درهرآیه قرآن کشف خواهندکرد. فقط از این راهست که اسلام میتواند رحمانی بشود که آخوندها زیرفشار اجتماع، چاره ای جزآن نداشته باشند که در قرآن فقط آیات رحمت را بیابند و چشمشان ازدیدن چهره غضب الله، کور گردد.

( http://www.jamali.info/chashniha )