حساسیت حواس و «اخلاق و معرفت»، باهم رابطه متقابله دارند. اخلاق و معرفتی که جهان را با مفاهیم ضد (خوب و بد اهورامزدا و اهریمن الله و ابلیس حق و باطل باطن و ظاهر ذات و نمود، کفر و ایمان….) درمی یابند، میکوشند که «حساسیت حواس» را تا حداقل ممکن، بکاهند. بدینسان نیاز به خشونت و کندی و تیزی و فقر حواس اجتماع دارند. طبعا، نقاشی و موسیقی و هنرهای زیبا که زائیده از «حساسیت حواس» هستند، و درک طیفی و رنگارنگی و گوناگونی دارند، با چنین اخلاق و معرفتی، در تضاد کامل قرارمیگیرند، و آنهارا همیشه متزلزل میسازند، چون همه مفاهیم ضد در اخلاق و معرفت، فقط، دو کرانه رنگین کمان تجربیات از پدیده ها هستند که صدها رنگ در میانشان، آنهارا به هم می پیوندد، که اخلاق و معرفت، آنهارا نادیده میگیرند، و میکوشند که در زندگی و اجتماع آنهارا نابودسازند. برای اخلاق و معرفت، نگرش طیفی (هنری، موسیقائی ونقاشی) بزرگترین خطراست، و آنرا بنام «نسبی سازی»، طرد میکنند. درحالیکه، «فرهنگ هر جامعه ای»، فقط، در افزایش حساسیت حواس و درک طیفی، پیدایش می یابد و میبالد. از این رو نیزهست که فرهنگ، همیشه با شریعت و فقه و ایدئولوژی و مکتبی اندیشیدن، گلاویزاست.

( http://www.jamali.info/chashniha )

آیا این انسانست که با الله، محاربه میکند یا این الله است که همیشه با انسان، محاربه میکند؟ االله، که از من میخواهد که به زور، به او ایمان آورم، و من خودرا آزاد میدانم که به هرکه میخواهم ایمان بیاورم، آنگاه با من محاربه میکند تا این آزادی را ازمن سلب کند. الله، از من میخواهد که طبق آنچه او میگوید بیندیشم، ولی من آزادم، آنگونه که میخواهم بیندیشم و باز او با من محاربه میکند تا از آزاد اندیشیدن، دست بکشم. والله از من میخواهد که طبق امر او بکـُشم و بیازارم، ولی من جان انسانهارا مقدس میدانم و طبق امر هیچ خدائی و قدرتی نخواهم آزرد و نخواهم کشت، و الله با من محاربه میکند. الله از من میخواهد که کسانی را که به او ایمان نیاورده اند، نجس و نا پاک بدانم و با آنها دوستی نکنم، ولی من باهمه انسانها دوست هستم، ولو ایمان به هر مذهبی داشته باشند، و الله، با من محاربه میکند. بدینگونه کار همیشگی الله، محاربه با منست، ولی ادعا میکند که من محارب با او هستم. من سراغ خدائی را میگیرم که در فکر حرب با انسان نیست و میتواند با انسان، مانند دو دوست باهم زندگی کنند.

( http://www.jamali.info/chashniha )

گرانیگاه تفکرفلسفی، حق و توانائی اندیشیدن و تاءویل کردن گوناگون تجربیات و بینش ها و پدیده هاست، نه پیروی از «یک مکتب فلسفی» و نه پیروی از«یک مذهب یا یک ایدئولوژی»، که به کلی هم آن «حق» را از انسان سلب میکند و هم آن «توانائی» را در انسان میکاهد. رنسانس، که نه تنها باززائی، بلکه نوزائی فرهنگی هست، ریشه ژرف در تفکر فلسفی، و حق به آفریدن تاءویلات گوناگون از تاریخ و جهان و واقعیت های اجتماعی دارد. تفکرفلسفی، با شناخت تنوع و رنگارنگی دیدگاهها و اندیشه هاست که تجربه نوینی از پدیده «روشنی» دارد. هر واقعیتی، فقط در شناخت تنوع دیدگاهها و اندیشه هاست که «روشن» میشود.

( http://www.jamali.info/chashniha )

فرهنگ ایران، برضد این اندیشه است که خدا، «سرچشمه قدرت برهمه» است، و تنها، کسی وارث این قدرت میشود که رابطه ویژه و مستقیمی با او یا فرستاده اش دارد ودیگران، از چنین رابطه ای محرومند. در فرهنگ ایران، خدا، «سرچشمه دوستی» است، از این روبا همه نیز بدون تبعیض، می دوسد ومیآمیزد. خدا، خوشه ایست که تخمهایش در همه، افشانده و «آتش جان» ویا «فطرت هرانسانی» میگردند، وبا این «دوسیدن» است که جهان دوستی پیدایش می یا بد. و این خدا را هر انسانی، هنگامی در خودش، کشف میکند که چشمه مهرورزی به دیگران میشود، و هنگامی گم میکند که به هوای قدرت یابی بردیگران میافتد.

( http://www.jamali.info/chashniha )

بزرگترین دلیری و گستاخی، آنست که ما هنرها و فضیلت ها و زیبائیها و خوبیهائی که بنام «کفر و جاهلیت و شیطان و اهریمن و دیو» در انسان، مردود و سرکوب شده اند، از نو بستائیم و بدانها آفرین بگوئیم. هزاره ها به حقایقی که به نام کفـر و جاهلیت و شیطان و اهریمن و دیو، بدنام و ملعون و منفور و منحوس شده اند، ظلم شده است و درست ما، شریک این ستمگری بوده ایم. با خیزش برضد این بیداد است که بنیاد عدالت، گذاشته میشود. نفرت از آنها و کینه و رزی با آنها، زندگی را از فوران این هنرها و نیکوئیها و زیبائیها از انسان، بازداشته است. ما با نفرت خود از کفر و جاهلیت و شیطان و اهریمن و دیو، پشت پا به «حقیقت زندگی» زده ایم.

( http://www.jamali.info/chashniha )

عمیق اندیشیدن، با این آغاز میشود که انسان، ناگهان در زیر آنچه تاکنون، حقیقت گرفته، دروغ می یابد، و درزیر آنچه تا کنون، درست انگاشته، اشتباه می یابد، و درزیر آنچه تا کنون، عدل پنداشته، ظلم می یابد. ولی بسیاری از مردمان، به محض اینکه درزیر حقیقتشان، نگاهشان به دروغ افتاد، و درزیر درستی هایشان، نگاهشان به اشتباه افتاد، و درزیر عدلشان، نگاهشان، به ظلم افتاد، چشمشان را بلافاصله می بندند، و به کلی دست از عمیق اندیشیدن برمیدارند، و از آن پس، دشمن همه عمیق اندیشان در اجتماع میشوند، چون متوجه خطر عمیق اندیشی در اجتماع میشوند.

( http://www.jamali.info/chashniha )