آنچه در فرهنگ ایران، فوق العاده اهمیت داشت، نقش انگیزندگی انسان بود. به آنچه امروزه، انگیزنده یا تلنگر، یا درکردی، پیتک، ودرتبری، ناترینگ میگویند، آنها، «آذرفروز» یا «آتش زنه» میگفتند. خدایان ایران، « بهمن» که اصل خرد و مدنیت در هر انسانیست، و «ارتا» که سیمرغ باشد، آذرفروزند، نه «علت ایجاد جهان و روشنی و بینش»، ونه «خالق جهان». آنها «بذرهای هستی» را که سرشاراز زندگی و نیرو و آتشند، برمیانگیزند، تا از درون خودشان، فواره بزنند، و برافروزند و روشن شوند، و غنای خودشان، تبدیل به روشنی و بینش و شادی و جنبش بشود. تل، در تلنگر، به معنای انگشتست، و «پیت» درپیتک در کردی، به معنای اندک، و آغاز، و فواره است. این خدایان با زدن یک تلنگر، جهان و انسان را به «خود آفرینی» میانگیزند تا همه، به خود شکل بدهند. «روان» انسان نیز، همین نقش را در ضمیر انسان، داشته. روان، آتش فروزجان انسانست. تخم وجود انسان (اند+هند) در اندیشیدن (اند+ دیسیدن) به خود، شکل میدهد. بهمن که اصل خرد ومدنیت است، آموزگار انسان نیست، بلکه آذرفروزجان انسان، به اندیشیدنست. اِلاهان ادیان نوری وتوحیدی، آورنده آموزه و مکتب و شریعتند، وبه انسان، بینش وروشنی خودرا میدهند، و انسان را بدینسان خرفت میسازند، وحساسیت انگیخته شدن از غنای خود را ازاوسلب میکنند. در حالیکه بهمن وسیمرغ، با تلنگر، می انگیزند تا روشنی و بینش از جان ِخود انسان برافروزد. « نواندیشی»، نیاز به حساسیت در انگیخته شدن ازتجربیات وافکار دارد.

( http://www.jamali.info/chashniha )

اندیشه هائی که تحولات بزرگ حقیقی تاریخی را شکل میدهند، اندیشه هائی نیستند که «علت» پیدایش حرکت در اجتماع میشوند، و افکار اجتماع، فقط معلول آنها و شکل یافته از آنهاست. اندیشه هائی که علت ایجاد افکار مدرن میگردند، با فقر و کمبود و ضعف مردمان کار دارند، چون آنچه به خود شکل می پذیرد، گواه برضعف و فقر و کمبود وجودیست. انقلاب حقیقی، پیدایش نیروهای شکل دهنده از غنای خود مردم هست. سراسر افکار مُدرنی که روشنفکران به مردم عرضه میکنند، همه برغم مدرن بودنشان، احساس فقر و کمبود وجودی مردم را نیزنا آگاهانه بسیار میافزاید. اندیشه های برانگیزنده اند که تلنگر به بخشِ پروسرشارروان و زندگی مردمان یک اجتماع میزنند. این اندیشه ها، به عواطف و احساسات و علائق و کششها که نهفته درزیرفشارها ودردها و آشفتگیها جوشیده اند و غنای ناگنجا در ضمیرهستند، یک تلنگر میزنند، تا این عواطف و احساسات و سراندیشه های مایه ای، فوران کنند و به خود شکل بدهند.

( http://www.jamali.info/chashniha )

روز ششم فروردین که روزخرداداست، «نوروزبزرگ» و «روز سعادت وامید» خوانده میشود. زنخدا خرداد که در اسلام «هاروت» شده ودرچاه بابل وارونه آویزان شده ولبش تا آب، همیشه یک انگشت فاصله دارد و درتشنگی ابدی میسوزد، زنخدای «آب» است. «آب» برای ما، مفهوم بسیارتنگی دارد. ولی در فرهنگ ایران، «آب»، به «شیرابه یا اِسانسِ کل جانها یا جهان جان»، گفته میشده است. به عبارت دیگر، آب، «حقیقت نهفته درکل جهان جسمانی» بود. در واقع، آب، حقیقت بود. با این ویژگی که این حقیقت، ساکن وثابت وسفت نبود، بلکه آب روان یا تازنده (همیشه تروتازه ومواج) بود. این آب یا حقیقتی که هیچ شکلی به خود نمیگیرد ولوبه آن هرشکلی داده شود، درهرجسمی (استو) بود وآنرا میرویانید، و بدینسان، «جهان مینوئی یا بهشتی درگیتی» پیدایش می یافت. بهشت، پیدایش ورویش این حقیقت روان دردرون اجسام گیتیست. این بود که همه رویدادهای بزرگ مدنیت، بدین روزنسبت داده میشدند. درین روزبود که جمشید، جهان را بی بیم وبی رزم ساخت ونابرابری را برانداخت، ودراین روز بود که فریدون درجهان، داد (قانون وحق وعدالت ونظام) را تاءسیس کرد. زرتشتیها نیزبنا براین سنـّت، تولد زرتشت را دراین روز دانستند. این زنخدااست که پیکریابی سکولاریسم است.

( http://www.jamali.info/chashniha )

رای دادن و رای زدن، در فرهنگ ایران، مشتق از «راینیتن = رازنیتن = رادنیتن» است، که به معنای «آراستن و منظم کردن و به حرکت درآورن و تقسیم کردن» است. آنکه رای میدهد رایزنست، یعنی مدیروحاکم و رهبری کننده و نظم دهنده و آغاز گرحرکتست. در این اصطلاح، چون مردم و روشنفکران، فرهنگ اصیل خودرا فراموش ساخته اند، حق و قدرت خودرا که در این اصطلاح، بیان میشده است، ازیاد بُـرده اند. رای دادن، حق وتوانائی به رهبری کردن و آراستن و نظم دادن و مبداء جنبش شدنست. آنکه با رای دادن، حق رایزنی و سازماندهی و نظم آفرینی و رهبری کردن خودرا در اجتماع از دست میدهد، رای نمیدهد، بلکه حق خود را به انسان بودن و خرد داشتن، از دست میدهد.

( http://www.jamali.info/chashniha )

این حافظ شیرازی هست که با بانگ بلند، فریاد برآورد که گرانیگاه فرهنگ ایران، «لطف» است. خدای ایران که گوهر و فطرت جان همه انسانهاست، «اصل لطف»است.
بنده پیرخراباتم که لطفش دائمست — ورنه لطف شیخ وزاهد، گاه هست وگاه نیست.
سراسر بخشش جانان، طریق لطف واحسان بود — اگر «تسبیح» میفرمود، اگرزنـّار میآورد.
این تضادخدای ایران با «الله» است که درسوره یوسف ادعا میکند که «ان ربی لطیف لما یشاء»، فقط هروقت اراده بکند، لطیف میشود. و درنقاط دیگر فقط «لطیف خبیر» است. چون باخـُبرگیش که انسان، ظلوم وجهول وکنود و فاسدفی الارضست وعقل ضعیفی به او بخشیده است که نتواند، زندگیش راسامان بدهد، بجای لطف، اورا میترساند وعذاب میدهد و قهر میورزد.
ولی حافظ به لطف دائمی خدای ایران، پیرمغان، اعتماد دارد.
گفت ببخشند گنه می بنوش لطف الهی بکند کارخویش
دارم از لطف ازل، جنت فردوس طمع گرچه دربانی میخانه فراوان کردم

( http://www.jamali.info/chashniha )

رستم، تنها به هفتخوان آزمایشها یش میرود، تا آنکه طبق ستایشها و نکوهشهای تماشاگران، عمل نکند ونیندیشد، بلکه طبق خرد آفریننده خودش (آسَن خرد)، بیندیشد و عمل کند. شیوه رفتار یا اخلاق هر کسی، معمولا دراثرستودنها و نکوهید نهای مردمان، یا کسانی را که او اهمیت میدهد، شکل به خود میگیرد. انسان، کارها واندیشه هائی را بیشتر و بهتر میکند که دیگران، آنرا میستایند یا می نکوهند. ولی رستم، وارونه اسفندیار موءمن به زرتشت، نه کسی را با خود میبرد که راهنمای او باشد، و نه تماشگرانی همراه او هستند که کارهای اورا بستایند. بدینسان، رستم، سرمشق پیدایش اخلاق در فرهنگ ایران میگردد. این خود انسانست که بدون داشتن راهبروبدون توجه به نکوهش و ستایش تماشاگران، میتواند و حق دارد درهفتخوان آزمایشهای زندگی، معیار خوبی وبدی عمل و اندیشه خود را بیابد. ما در شاهنامه می یابیم که این رستم هست که بنیاد اخلاق را در فرهنگ ایران گذاشته است، نه زرتشت ونه محمد.

( http://www.jamali.info/chashniha )