روشنفکرانِ صدرِ مشروطه زیرِ نفودِ ایده‌هایِ روشنگریِ فرانسه برای خود به‌روشنی خویشکاریِ ایجادِ انقلابِ فرهنگی در جامعه در جهتِ «تجدّد» را هم می‌شناختند. اما در دورانِ پس از رضا شاه، در شرایطِ ذهنیِ جهانِ سومی و نفوذِ عظیمِ ایده‌هایِ انقلابیِ مارکسیست- لنینیستی، وجهِ فرهنگیِ رسالتِ روشنفکری، که همانا «روشنگری» بود، ضعیف و ضعیف‌تر و وجهِ سیاسیِ آن پیوسته چیره‌تر و پُررنگ‌تر شد.
در جهانِ پختستانی کوتاهیِ افق، یا بهتر است بگوییم ناچیزیِ آن، نمی‌گذارد که پختستانیان بتوانند گماني از امکانِ جهاني بازتر و بالاتر، جهاني سه بعدی، داشته باشند. و اگر هم با ایشان از این امکان بگویند باور نمی‌کنند. همچنان که آن مربّع، که از فرهیختگان است و ریاضیدان، در عالمِ رؤیا با «پادشاهِ» عالمِ «خطّستان» (lineland) دیداري می‌کند و هرچه می‌کوشد به او، که در جهانِ یک‌بُعدی به سر می‌برد، امکانِ جهانِ دوبعدی را بفهماند، کامیاب نمی‌شود. و او با خشم وی را از پیشِ خود طرد می‌کند. تا روزي می‌رسد که یک کُره، باشنده‌اي از جهانِ سه بعدی، از «حجمستان» (spaceland)، به جهانِ دوبعدیِ ایشان وارد می‌شود.